Сыбайлас жемқорлық – бұл жеке пайда үшін мемлекеттік билікті теріс пайдалану процесін анықтауға қызмет ететін кең термин. «Сыбайлас жемқорлық» сөзі латынның «corrumpere» – жемқор, ал «corruptio» – ыдырау, парақорлық, сатқындық, бүліну сөздерінен шыққан. Қарапайым тілмен айтқанда, сыбайлас жемқорлық – бұл мемлекеттік қызметкердің өзіне берілген билікті жеке басын байыту мақсатында пайдалану процесі. Мұндай тұлғаларға әртүрлі мемлекеттік қызметкерлер, жағдайды шешуге белгілі бір дәрежеде әсер ете алатын адамдар жатады.
Олар мыналар болуы мүмкін:
- Барлық деңгейдегі шенеуніктер;
- Бақылау және құқық қорғау органдарының өкілдері;
- Денсаулық сақтау және білім беру саласының өкілдері.
Кеңірек мағынада, сыбайлас жемқорлық термині парақорлық, бопсалау, алаяқтық, билікті теріс пайдалану, ақша жымқыру және ақшаны жуу сияқты әрекеттерді қамтиды. Парақорлық дегеніміз – бұл келесі нәрселерді қамтитын әрекет: Заттар – ақша, соның ішінде валюта, банктік чектер мен бағалы қағаздар, бағалы металдар мен тастардан жасалған бұйымдар, көліктер, азықтүлік, бейнетехника, тұрмыстық құралдар және басқа да тауарлар, пәтерлер, коттедждер, саяжайлар, гараждар, жер телімдері және басқа да жылжымайтын мүлік. Қызметтер мен жеңілдіктер – емдеу, жөндеу және құрылыс жұмыстары, санаторий мен туристік жолдамалар, шетелге сапарлар, көңіл көтеру және басқа да шығындарды ақысыз немесе төмендетілген баға бойынша төлеу. Жасырын түрде пара алу – банктік қарыз беру немесе жоқ қарызды төлеу ретінде көрсетілген, төмен бағамен сатып алынған тауарлардың төлемі, жоғары баға бойынша сатып алынған тауарларды төлеу, парақорға, оның туыстарына немесе достарына жалған еңбек келісім-шарттарын жасап, жалақы төлеу, жеңілдетілген несиелер алу, дәрістер, мақалалар және кітаптар үшін сыйақыны жоғары қою, казинодағы «кездейсоқ» жеңіс, жалға алу төлемін төмендету, несие бойынша пайыздық мөлшерлемелерді арттыру және т.б. Жемқорлық түрлері мен формалары. Сыбайлас жемқорлық ұғымы өте кең және адамның өмірінің көптеген салаларын қамтитын болғандықтан, оны бірнеше түрлерге немесе формаларға бөлу әдетке айналған, олар өз кезегінде ықпал деңгейі мен ауқымына байланысты болады.
Сыбайлас жемқорлықтың негізгі формалары мыналар:
- Жеке (жүйесіз, тұрмыстық) сыбайлас жемқорлық;
- Кішігірім сыбайлас жемқорлық;
- Саяси (үлкен, ауқымды) сыбайлас жемқорлық.
ЕНДІ ТОЛЫҒЫРАҚ ТОҚТАЛАЙЫҚ
Жеке (жүйесіз, тұрмыстық) сыбайлас жемқорлық. Бұл – жемқорлықтың ең аз қауіпті түрі, ол өте сирек кездеседі және қоғамдағы жалпы процестерге әсер етуге қабілетсіз. Кішігірім сыбайлас жемқорлық. Бұл – күнделікті өмірде орын алатын жемқорлық түрі, мемлекеттік шенеуніктер мен қоғам мүшелері кездескенде пайда болады. Кішігірім жемқорлық – бұл қолданыстағы заңдар, ережелер мен нормаларды қолданумен байланысты парақорлық, мұнда бәрі заңды сияқты көрінеді, бірақ айналып өтетін жолдар қосылады. Әдетте, бұл жемқорлық түрі шағын сомалармен байланысты, себебі ол ең қарапайым мәселелерді шешумен байланысты.
Бұған ауруханаларда, мектептерде, жергілікті лицензиялау органдарында, поли цияда және салық органында пара алу кіреді. Саяси (үлкен, ауқымды) сыбайлас жемқорлық. Саяси жемқорлық – бұл жеке және мемлекеттік секторлар арасындағы кез келген келісім, оның арқасында мемлекеттік активтер заңсыз түрде жекеменшікке айналады. Саяси жемқорлық жиі «үлкен» немесе жоғары деңгейдегі жемқорлықпен синоним ретінде қолданылады. Ол бюрократиялық немесе кішігірім жемқорлықтан ерекшеленеді, себебі ол маңызды шешімдер қабылдайтын саяси тұлғалармен байланысты.
Саяси жемқорлық ел үшін ең зиянды болып табылады, себебі халықтың атынан заңдар жасау және қолдану құқығына ие саясаткерлер осы билікті өздерінің билігін, мәртебесін және байлығын сақтау үшін пайдаланады. Саяси жемқорлық тек ресурстарды тиімсіз пайдалануға алып келмейді, сонымен қатар мемлекеттік басқару принципін бұрмалайды. Үкімет клептократиялыққа айналады. Егер сіз сыбайлас жемқорлықтың бір түріне тап болсаңыз, онда сіз сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігінің 1424 call-орталығына қоңырау шала аласыз.
